Download the Article
TransMissions: The Journal of Film and Media Studies 2018, vol.3, no. 1, pp.2-12.
Oksana Gawriszyna
Rosyjski Państwowy Uniwersytet Humanistyczny w Moskwie
Fotografują się w atelier. Reżimy ciała w radzieckiej fotografii studyjnej[1]
Streszczenie
Na przykładzie fotografii studyjnej artykuł przedstawia transformację praktyk kulturowych w Rosji w pierwszej połowie XX wieku. Jakkolwiek scenografia i ustawienie postaci na zdjęciach studyjnych są zainspirowane doświadczeniami „kultywowanych” ciał przedstawicieli klas uprzywilejowanych, to na początku XX wieku ten rodzaj fotografii staje się powszechnie dostępny. W rezultacie zdjęcia z tego okresu odzwierciedlają obrazy ciał „hybrydowych”, w których doświadczenie cielesne modeli łączy się z normami fotografii studyjnej. W przypadku sowieckiej fotografii studyjnej ten typ obrazów wpisuje sie w dynamikę procesów modernizacyjnych. Jednocześnie analiza zdjęć z lat pięćdziesiątych wskazuje na ugruntowanie się porządku „hybrydowego”, który jednak ujawnia rozdźwięk między symbolicznym porządkiem kultury sowieckiej a codziennym doświadczeniem cielesnym.
The article looks at the cultural transformation in Russia in the first half of the 20th century as manifested in studio photographs. Although the setting and posture in studio photography were taken from ‘cultivated’ bodies of privileged social groups, by the early 20th century it was readily available for everyone. As the result we see a variety of hybrid bodies, combining familiar bodily practices of models with prescriptive norms of the studio. These images can be read within the conceptual framework of modernization. Soviet studio photographs continue along this line. However, increasingly by the 1950s one registers hybridity of a different sort, which signals a rupture between a symbolic order of Soviet culture and everyday experience.
Słowa kluczowe: sowiecka fotografia studyjna, ciało, norma kulturowa, hybrydyzacja
Kiedy zostaje na ciebie nakierowany obiektyw, plecy same się prostują.
Z przypadkiem podsłuchanej rozmowy
Sztuki wizualne, w tym również fotografia, przedstawiają epokę sowiecką w sposób niepozostawiający wątpliwości. Rozpoznajemy ją w pewnych wzorach, zaczerpniętych z codzienności detalach, sposobach fotografowania. Materiał, na który chciałabym zwrócić uwagę, znajduje się na peryferiach sowieckiej kultury wizualnej. Jednak właśnie owa peryferyjna pozycja pozwala postawić pytania o reżimy ciała w kulturze radzieckiej, które na podstawie innych, popularniejszych źródeł nie dają się tak jednoznacznie sformułować.
Na tle już istniejących znaczeń i praktyk kulturowych pojawiają się te, które rozpoznajemy jako sowieckie, sądząc, iż za tym określeniem kryje się pewna treść ideologiczna lub odwołanie do doświadczenia kolektywnego, wychodzącego poza ramy ideologii. Fotografia to jedna z tych sfer, w których prowadzone są aktywne poszukiwania nowych języków wizualnych,[2] przy jednoczesnym istnieniu starszych konwencji. Styl fotografii studyjnej okazuje się konstrukcją wyjątkowo stabilną. Na zdjęciach z lat trzydziestych wciąż pojawiają się rekwizyty i tła z czasów przedrewolucyjnych (w latach dwudziestych takie ujęcia były jeszcze bardziej rozpowszechnione). Wpływ fotografii studyjnej widoczny jest również w metodach pracy profesjonalistów wykonujących zdjęcia indywidualne i grupowe w scenerii zakładów pracy i instytucji edukacyjnych. Czy jest to cecha specyficzna dla fotografii radzieckiej? Co kryje się za tymi praktykami?
Fotografię studyjną wyróżnia ścisła konwencja, na którą składają się: określony zestaw póz, sztuczne oświetlenie, namalowane tło, rekwizyty. Nie nalezy jednak mówić o tym typie fotografii jako bardziej inscenizowanym lub archaicznym w porównaniu z innymi jej rodzajami, lecz przeciwnie – podkreślać, iż umowność, szczególnie widoczna w fotografii studyjnej, jest właściwa dla natury całego medium. „Realność”, „prawdziwość” fotografii to cechy charakteryzujące nie obraz, a mechanizmy percepcji. Czynniki, które sprawiają, że odbieramy zdjęcie w określony sposób i nadajemy mu znaczenie, są liczne, płynne i należą do różnych porządków, na przykład technicznego, estetycznego czy władzy. Badaczowi fotografii zależy natomiast na pokazaniu specyficznego charakteru umowności wizerunku na konkretnych przypadkach.
Cechy obrazu, wspólne dla wszystkich rodzajów omawianej sztuki, związane są z pojmowaniem jej jako praktyki wizualnej społeczeństwa nowoczesnego – nowego antropologicznego porządku miejskiej „współczesności”.[3] W swojej pracy na temat dziewiętnastowiecznych sposobów postrzegania Jonathan Crary dowodzi, że wynalezienie fotografii było jednym z elementów zasadniczej zmiany praktyk wizualnych, jaka miała miejsce w latach 1820–1830. Mimo iż w teoriach optycznych tego czasu widzenie indywidualne staje się przedmiotem bacznej uwagi, opisywane ono jest jednak w kategoriach, które obejmują pomiar i porównanie, dlatego też podmioty spojrzenia stają się wzajemnie zastępowalne, a widzenie podlega uniwersalizacji.[4] Masowe powielanie obrazów fotograficznych sprawiło, że większość populacji świata zachodniego stało się nosicielami tego nowego, zuniwersalizowanego spojrzenia. To właśnie do rejestrowanych na kliszy obrazów odnoszą się pojęcia „świadectwa” oraz „dokumentu”. Nieprzypadkowo nowe medium szybko staje się narzędziem różnorodnej państwowej kontroli nad ciałami – policyjnej, psychiatrycznej czy medycznej – gdyż związek fotografii z różnorodnymi strategiami władzy jest o wiele ściślejszy, niż jesteśmy przyzwyczajeni myśleć. Jak zauważa John Tagg: „rzeczywistym jest nie tylko przedmiot fizyczny, ale także system dyskursywny, w którym obraz gra określoną rolę”.[5]
Fotografia studyjna całkowicie wpisuje się w ów reżim wizualny współczesności. Stwarza ona możliwość posiadania i reprodukcji własnej podobizny przez osoby dotychczas tej możliwości pozbawione. Jednak już sposób prezentacji postaci w fotografii studyjnej jest dość tradycyjny. Wzorcem staje się ciało „arystokratyczne”.
W XIX wieku tak same ciała, jak wyobrażenia o nich ulegają zasadniczej transformacji, który to proces wpisuje się w powstanie reżimu „współczesności”. Stulecie to cechuje ustanowienie podstawowym modelem ciała „uniwersalnego”. Nowej kategorii nie należy rozumieć jako przydatność do różnorodnych zadań – chociaż to okaże się jednym ze skutków – lecz jako wartość możliwą do przypisania wszystkim ludziom. Przyjmuje się bowiem, że każde ciało może zostać scharakteryzowane za pomocą tych samych, uniwersalnych kategorii, co na przykład ma miejsce w rozwijającej się wówczas intensywnie medycynie. Należy zaznaczyć, że pojęcie uniwersalności nie zakłada identyczności ciał, jednak różnice nabierają znaczenia dopiero wewnątrz określonego systemu wartości nakładanego na ogół. W powyższym schemacie ciału uniwersalnemu przeciwstawione zostaje to wyróżniające się, dla którego odrębność stanowi zasadniczy warunek istnienia. W efekcie na samym ciele właśnie zostają zapisane różnice, przede wszystkim socjalne. Stanowe, „arystokratyczne” ciało należy do wyróżniających się. Właśnie ten typ poddał analizie Norbert Elias w pracach poświęconych rycerstwu i arystokracji dworskiej w Europie.[6] Badacz opisał stopniowy proces postępującej „kultywacji” ciał przedstawicieli klas uprzywilejowanych, zaczynając od ograniczenia w publicznych sytuacjach różnorakich form wydalania substancji biologicznych jak siąkanie czy spluwanie, a kończąc na wprowadzeniu skomplikowanych norm zachowania.
Ciało arystokratyczne staje się synonimem wyrafinowania, poddawane zostaje długotrwałym i uporządkowanym praktykom dyscyplinującym – nauka norm właściwego zachowania w różorodnych sytuacjach jak na przykład taniec, fechtunek czy jazda konna – kształtującym w efekcie całościowy kod. Co szczególnie ważne w kontekście naszych rozważań, jest to jedyny rozwinięty kod cielesny rozpoznawany przez inne grupy społeczne i służący dla nich za punkt odniesienia. Z tego punktu widzenia nie można mówić o różnych kodach cielesnych.. Kulturę cielesną ma tylko jedna grupa, inne są jej pozbawione – podobnie jak za towarzystwo uważa się dobre towarzystwo, a za człowieka uznaje się osobę przyzwoicie ubraną i dobrze wychowaną. Dlatego też nie przez przypadek wzorcem dla fotografii studyjnej stało się ciało arystokratyczne. Idea ciała uniwersalnego nie tylko zastępuje ideę ciała wyróżniającego się, lecz również to wyróżniające się zostaje włączone do grona wzorców uniwersalnych.
Idea ciała uniwersalnego realizuje się także na innych niż fotografia obszarach. Nauki przyrodnicze i społeczne były podstawowym źródłem nowej wiedzy o ludzkim organizmie, popularyzowanej przez higienistów. Organizowali oni wykłady, a także publikowali w prasie artykuły propagujące nowe zasady pielęgnacji i hartowania oraz ćwiczenia gimnastyczne.[7] Równolegle popularnością cieszyły się „podręczniki dobrych manier”, lansujące wśród szerokiego kręgu odbiorców praktyki cielesne kultury szlacheckiej.[8] W rezultacie wzorce tak na poziomie dyskursów, jak i konkretnych praktyk ulegały krzyżowaniu i hybrydyzacji. Na przykład stosowany wobec ciał „arystokratycznych” wymóg utrzymywania właściwej postawy nie był związany z ideą zdrowia i wpływu pozycji kręgosłupa na funkcjonowanie organów wewnętrznych. Określenia „postawa prawidłowa” albo „postawa naturalna” nie miały praktycznie sensu w kulturze arystokratycznej. Istotne jest jednak, że oba dyskursy – dotyczący dobrych manier i zdrowia – zorientowane były na normę, a postawa ciała w jednym i drugim najczęściej określana była przez wskazanie wad. Podobnie wysoki poziom regulacji charakteryzuje dyskurs moralny, równie rozpowszechniony w XIX wieku, który zaczyna utożsamiać ze stanem moralności postawę. Jej wady u człowieka zaczynają być interpretowane jako świadectwo zepsucia moralnego. Schemat ten okaże się aktualny również w sowieckich normatywnych wyobrażeniach o ciele. Opieranie się o ściany, rozwalanie się na krześle czy trzymanie rąk w kieszeniach uważano za zachowanie niepożądane jeszcze w latach osiemdziesiątych.[9]
Podobne efekty praktyk hybrydowych można zaobserwować również w fotografii studyjnej. W tym wypadku nie można mówić jednak o mieszaniu się wzorców, lecz o skomplikowanym procesie włączania do normy, swoistej „przymiarki” odrębnej kultury cielesnej.
Poza. Fotografia studyjna wzoruje się na portrecie malarskim, stąd podobnie jak on odnosi swoje kody do norm ciała arystokratycznego. Najbardziej charakterystyczną oznaką tego mechanizmu jest postawa, którą winny utrzymywać postaci. Decyduje tu jednak już nie norma arystokratycznego kodu cielesnego, lecz reżim sprowadzający wszystkie ciała do jednego wzorca. Fakt, że staje się nim ciało arystokratyczne – jak już wskazywałam – nie jest przypadkowy, ale też nie wydaje się kluczowy. Ciało arystokratyczne staje się bowiem jednym z możliwych sposobów uniwersalnego kształtowania. Znaczenie paradygmatu ciała wyrafinowanego nie zatraca się całkowicie, stale towarzyszy mu natomiast kontrola, potrzeba doprowadzenia ciała do normy – jeżeli fotografia przedstawia kilka osób, ich rozmieszczenie jest bardzo charakterystyczne: para czy też grupa tworzy zazwyczaj dwupoziomową kompozycję. Postaci rzadko się dotykają, a jeżeli ma to miejsce, najczęściej oznacza pokrewieństwo. Na portretach indywidualnych równie często spotyka się pozycję siedzącą, jak stojącą, ale w większości przypadków obecny jest element służący za podparcie dla ciała. Ludzie występują w swoim najlepszych, odświętnych ubraniach. Czasem, aby osiągnąć pożądany efekt, używane są studyjne rekwizyty. Dla wielu osób fotografowanie się w studiach w drugiej połowie XIX i na początku XX wieku jest doświadczeniem „cudzego” ciała.[10]
Spojrzenie. Oglądając ówczesne zdjęcia studyjne współcześni widzowie często zwracają uwagę na wyraz twarzy: pełen napięcia, niekiedy prawie szalony, zwłaszcza dzieci mają nierzadko półotwarte usta. Błędem byłoby jednak na tej podstawie wnioskować o stanie psychicznym osoby na zdjęciu. Owego szcczególnego wyrazu nie należy tłumaczyć też niezwykłością sytuacji czy też długim czasem naświetlania. W fotografii studyjnej ciało traktowane jest integralnie,[11] twarzy nie podkreśla się nadmiernie i – w odróżnieniu od pozy – nie pracuje się z nią. Istotne jest kanoniczne ustawienie spojrzenia do kamery, które nie przewiduje jednak spotkania wzroku portretowanego i widza. Warto przy okazji dodać, że z twarzą i spojrzeniem od początku pracuje fotografia artystyczna – stosując jednorodne tło, modelowanie twarzy światłocieniem, skierowany poza kadr wzrok – a następnie kino. Obecność tych „dziwnych” wyrazów twarzy w fotografii studyjnej wskazuje na mieszanie się praktyk cielesnych. Człowiek o „arystokratycznym” ciele powinien bowiem umieć kontrolować nie tylko postawę, ale i wyraz twarzy i być przyzwyczajony do stanowienia obiektu spojrzenia.[12]
Tło. Horyzont, meble i rekwizyty – kapelusze, cylindry, laski, czasami także płaszcze, książki czy bukieciki kwiatów – odgrywają ważną rolę w fotografii studyjnej. Co więcej, ciało o doskonałych manierach nabiera pełni znaczenia tylko w odpowiedniej scenografii. Jest ona umowna, odsyła nie tyle do rzeczywistości, co do symbolicznego języka portretu. Z czasem tworzące ją przedmioty stają się coraz bardziej eklektyczne. Malowana tapeta, pełniąca funkcję tła, wiąże się z praktyką wypoczynku na łonie przyrody oraz podróżowania, które przez długi czas pozostawało przywilejem nielicznych. Dlatego też za tło najczęściej służą motywy egzotyczne: tropikalny las, stylizowane na antyczne ruiny, szczyty górskie itd. (zdarza się także wykorzystywanie motywów lokalnych). Zdumiewa stałość skojarzeń łączących fotografię z przyrodą – tradycja fotografowania się z kwiatami (bukiety w wazonach czy kwiaty w doniczkach) na tle tropikalnych lub kwitnących krzewów i drzew przetrwała niemal do naszych czasów.
Należy jednak podkreślić, że właściwy fotografii studyjnej reżim cielesny nie tylko utrwala się na światłoczułej błonie fotograficznej, ale także odciska się w ciałach. O ile początkowo pozy ustawia fotograf, o tyle stopniowo ludzie zaczynają odtwarzać postawę i kontekst z sytuacji fotografowania poza studiem.[13]
Do bardziej szczegółowej analizy wybrałam kilka przykładów sowieckiej fotografii studyjnej. W pewnym sensie można uznać je za reprezentacyjne, a precyzyjniej mówiąc należą one do jednego gatunku, jednak każdy przedstawia określony punkt na osi hybrydowych praktyk cielesnych. Równie ważne jest to, co łączy te ujęcia (należy zauważyć, że samo wykonanie zdjęcia w studiu nie jest niezbędnym warunkiem do zaklasyfikowania go jako fotografii studyjnej), jak i to, co czyni je wyjątkowymi (znaczącym może okazać się każdy szczegół).
Wybór fotografii studyjnej jako obiektu analizy w kontekście kultury ciała wydaje się trafny w szczególności dlatego, że pozwala sproblematyzować granicę między „sowieckim” i „przedsowieckim” okresami. Charakterystyczna jest swoista dziedziczność w procesach transformacji praktyk cielesnych (widoczna również w stylistyce ujęć) okresów przedrewolucyjnego i przedwojennego. Poczynając od pierwszych lat XX wieku,[14] coraz częściej spotyka się fotografie, na których ciała poddane są ewidentnie nienaturalnemu dla fotografowanych reżimowi, co zdradza ubiór, ale nawet częściej poza. Wynika to stąd, że krótki czas przygotowania do zdjęcia znacząco utrudnia precyzyjne ustawienie postaci. Na postawę składa się nie tylko ogólny zarys sylwetki, pozycja kręgosłupa (pleców), ale i też ułożenie poszczególnych części ciała jak głowa czy ręce. W pozie nabiera znaczenia każdy szczegół i zauważalne są nawet drobne odchylenia od norm.
Nieprecyzyjne „trafienie w postawę” dobrze widoczne jest na dwóch pierwszych zdjęciach. Pierwsze z nich[15] pochodzi jeszcze z okresu przedrewolucyjnego, z około 1910 roku. Przedstawia młodą kobietę ubraną w odświętną sukienkę, której elegancję podkreśla rzadko spotykany przedmiot – kobiecy zegarek w charakterze broszki. Mimo słabego stanu zachowania fotografii dobrze widoczny jest entourage studia, w którym tło ma imitować eleganckie wnętrze. Interesująca jest tu korelacja między stolikiem z bukietem kwiatów namalowanym na tapecie i tym, o który opiera się kobieta na pierwszym planie. Rośliny pełnią tu funkcję nie tylko ozdoby, ale i atrybutu niewinności. Samo ustawienie postaci jednak zdradza doświadczenie cielesne nieprzystające do wykreowanego w studiu otoczenia. Kobieta na zdjęciu ewidentnie nie jest przyzwyczajona do pozowania. Ma lekko opuszczoną głowę, co wystarcza by zmienić wyraz całej pozy, a także stworzyć wrażenie chmurnego spojrzenia. Celem tej obserwacji nie jest podkreślenie wyższości osób posiadających konkretną kulturę cielesną, tylko ujawnienie norm obowiązujących w fotografii studyjnej oraz skomplikowanych stosunków pomiędzy nimi i człowiekiem w studiu.
Na drugim, pochodzącym z 1935 roku zdjęciu[16] nie widać studia jako takiego – za tło służy kotara, studyjne meble zastępuje zwykłe krzesło. Z pewnością jednak także w tym przypadku przygotowywano się pieczołowicie do wydarzenia, jakim był akt fotografowania. Wizerunek odtwarza kompozycję charakterystyczną dla podwójnego portretu studyjnego. Kobieta prezentuje się odświętnie, jednak uroczysty charakter jej ubioru potraktowany jest w sposób uproszczony, główną ozdobą czyniąc biały kołnierzyk bluzki. Strój mężczyzny ma z kolei na celu podkreślenie jego statusu społecznego; zwraca na niego uwagę zwłaszcza teczka, którą postać trzyma w ręce. W kontekście fotografii studyjnej przedmiot ten zmienia się niemal w atrybut.
Na zdjęciach z pierwszej połowy XX wieku trudno znaleźć rażące odstępstwa od póz normatywnych, dają się jednak zauważyć liczne drobne rozbieżności, na przykład w kierunku spojrzenia, ułożeniu rąk czy korpusu. Na ową dynamikę normy i odchylenia od niej wpłynęły skomplikowane procesy społeczne, które ukształtowały ciała „nowych mieszczan”. Przemiany urbanizacyjne zachodziły w Rosji (i nie tylko tam, oczywiście) już przed rewolucją, a kontynuowane były także po niej. Do analizy polityki ciała w kulturze sowieckiej lat dwudziestych i trzydziestych szczególnie użyteczne jest zastosowanie koncepcji „procesu cywilizacji” Norberta Eliasa.[17] Zdaniem niektórych badaczy najbardziej charakterystyczny sowiecki typ antropologiczny stanowią niedawni chłopi, w krótkim czasie przechodzący cielesną i społeczną transformację, która u przedstawicieli klas uprzywilejowanych przebiegała przez stulecia. Niemniej należy podkreślić, że w Rosji problematyka nabywania nowej kultury cielesnej – przyswajania zasad higieny i kontroli nad ciałem – była obecna także przed rewolucją, oraz że jeszcze w drugiej połowie XIX wieku procesy te przebiegały z opóźnieniem w porównaniu do krajów zachodnich. Nie oznacza to deprecjonowania specyfiki kultury sowieckiej, pozwala jednak zadać pytanie, jak w wariancie sowieckim wyglądał „proces cywilizacji”, jaka była w nim rola państwa oraz elit, jakie obierano wzorce i gdzie miały one źródła oraz o sposób przekazywania tych norm.
Ciekawym komentarzem do sowieckiej fotografii studyjnej jest typologicznie bliski drugiemu analizowanemu przeze mnie zdjęciu obraz Fiodora Bogorockiego Fotografują się w atelier (1932)[18]. Artysta dobrze oddaje tu eklektyczność fotografii studyjnej – egzotyczne tło, spojrzenia w różnych kierunkach, nieco spiętą pozę kobiety. Na płótnie najciekawsza jest jednak figura marynarza-rewolucjonisty, postaci często występującej w pracach Bogorockiego z tamtego okresu (Marynarze w zasadce, 1927–1928; Braciszek, 1932). Pojawienie się takiego bohatera na fotografii rodzinnej jest, jeżeli nie całkiem niewiarygodne, to przynajmniej dziwne. Malarz przypuszczalnie świadomie zamienia wzorce symboliczne – norma cielesna zastępowana jest przez normę ideologiczną. W tym kontekście niezwykle ważne jest, że artysta łączy styl fotografii studyjnej z ideą normatywności, oraz że stosowane przez niego zastępowanie norm wydaje się skuteczne. Pozwala to przypuszczać, iż w kulturze radzieckiej każdy pozytywny wzorzec – niezależnie od źródła, z jakiego jest zapożyczony – nabiera pozytywnego znaczenia ideologicznego.
Nieco inny przykład „przyswajania” wizerunku studyjnego, włączania go do radzieckiego porządku społecznego przedstawia trzecie ujęcie pochodzące z 1929 roku.[19] Biorąc pod uwagę pozy, ubrania, buty i fryzury kobiet, a także ogólną kompozycję grupy, zdjęcie bliskie jest wzorcowi. Dobrze zachowana jest także scenografia. Nic nie charakteryzuje ani samego zdjęcia, ani ukazanych na nim osób jako przynależnych do kultury sowieckiej, jednak z poświadczonego stemplem podpisu na odwrocie dowiadujemy się, że fotografia przedstawia grupę pracownic moskiewskiej fabryki Izolator. Charakterystyczna jest także forma inskrypcji – pełna data wykonania, sposób zapisu danych osobowych (nazwisko i inicjały).[20]
W sowieckiej kulturze cielesnej istotne jest nie pochodzenie wzorca, lecz stopień jego normatywności. Świadomość tego mechanizmu pozwala inaczej spojrzeć na tezę o powrocie wartości „burżuazyjnych” oraz znaczeniu idei „kulturalności” w połowie lat trzydziestych.[21] Bardziej niż z powrotem, mamy tu do czynienia z kontynuacją, gdyż analogiczne normy higieny, dobrych manier, poziomu wykształcenia czy codziennych zachowań funkcjonowały już w latach dwudziestych, chociaż możliwość ich realizacji znajdowała się poza zasięgiem większości społeczeństwa. Proces ten nie polegał również na uprzywilejowaniu wartości burżuazyjnych jako wyróżniającego się, dynamicznego wzorca. Przeciwnie, ówczesna idea kulturalności zakłada znaczną redukcję tego, jak rozumiano bycie kulturalnym. Co więcej jest to redukcja podwójna – w XX wieku wyobrażenia o ogładzie zostają sprowadzone głównie do powierzchowności; stylu ubioru czy sposobu wysławiania się. Z drugiej strony idei kulturalności lat trzydziestych i okresu późniejszego brakuje zdefiniowanego w sposób kompletny kanonu wyrafinowania. Zarówno w stosunku do wyglądu, jak i wykształcenia oraz manier wystąpienie jednego elementu wystarcza, by zostać zinterpretowane jako realizacja całego wzorca. Przykładowo elegancję reprezentuje pojedynczy detal – u kobiet zazwyczaj są to broszka albo naszyjnik, koronkowy kołnierzyk czy fryzura.[22]
Wielu badaczy zwraca uwagę na nową tendencję, jaką w połowie lat trzydziestych staje się dążenie do normalności; nie w sensie normatywności lecz w znaczeniu zwyczajnego, powtarzalnego stylu życia. Nie można jednak zapominać, że nawet w rozumieniu ideału owa normalność odnosi się do niepełnego wzorca i jest skorelowana z kategoriami prawidłowości, oceny oraz opinii zewnętrznej.
Zakończę te rozważania analizą ostatniej fotografii – wykonanej, jak wskazuje podpis u dołu, w Odessie w 1956 roku.[23] Ponieważ właściciel nie przekazał dodatkowych informacji, musimy polegać na samym wizerunku. Ujęcie to zdaje się w pełni oddawać specyfikę sowieckiej fotografii studyjnej, którą cechuje występowanie nieprzystających do siebie elementów. Jednak w odróżnieniu od poprzednio omawianych zdjęć, w tym wypadku owe cielesne i wizualne hybrydowe znaki nie oznaczają już transformacji, zmiany. Należałoby raczej odnotować, że został tu ustalony pewien porządek, w którym dziwna niedokończoność wizualnych i cielesnych gestów nabiera znamion normalności. Przypuszczalnie, na co wskazuje podpis w rogu, nie jest to pojedyncza fotografia – w widocznym na niej zaimprowizowanym studiu mogły zostać wykonane portrety innych osób. W takim wypadku sama sytuacja fotografowania czyni człowieka członkiem określonej grupy, co stanowi wyróżniającą cechę sowieckiej fotografii studyjnej, zwłaszcza powojennej. Funkcjonalnie ten rodzaj rejestracji na kliszach wykazuje podobieństwo do spisu nazwisk na odwrocie trzeciego z omawianych zdjęć. W powojennej sowieckiej fotografii studyjnej[24] istnieje specyficzny gatunek będący szerszą reprezentacją owego mechanizmu. Składają się nań tablice pamiątkowe wykonywane dorocznie lub na okoliczność wręczania dyplomów w placówkach oświatowych wszystkich szczebli. Portrety indywidualne wraz z podpisami (zawsze w określonym porządku – nazwisko i inicjały) tworzą zbiorową kompozycję. Albumy sowieckich obywateli wypełnione są zestawieniami, na które składa się zdjęcie indywidualne oraz grupy lub klasy.
Analizowany wizerunek został wykonany na klatce schodowej, która pełni funkcję wspomnianego zaimprowizowanego studia. Najprawdopodobniej po lewej stronie znajduje się będące źródłem światła okno. Kwiat w doniczce, ustawiony na wysokim kwietniku przybranym nieodzowną serwetką, zastępuje malowane tło z tropikalną gęstwiną. Uroczystego charakteru fotografii nadają reprezentacyjne schody i odświętność stroju kobiety, która nosi broszkę, buty na obcasie i trzyma w ręku małą torebkę. Jednak znów reprezentacja eleganckiej cielesności ulega tu ograniczeniu. Sukienka jest nieco pomięta, włosy nie zostały starannie ułożone, rajstopy nie pasują do wyjściowej sukienki. Należy jednak podkreślić, że ani specyficzna sceneria ani wygląd kobiety nie są niedostateczne w kontekście kultury sowieckiej. Podobnie jak wystąpienie jednego elementu jest tu traktowane jako równoważne z pewną wzorcową całością, tak tego typu zdjęcie może funkcjonować jako pełnowartościowa fotografia studyjna.
Wreszcie spojrzenie – kobieta patrzy w obiektyw, przez co widz spotyka się z nią wzrokiem. Niewątpliwie widoczny jest tu wpływ innych stylów portretowych, takich jak fotografia amatorska, które zwracają uwagę na indywidualny wyraz twarzy. W rezultacie zdjęcie dokonuje podwójnego adresowania. Efektem studyjnej sytuacji fotografowania jest neutralne, „publiczne” spojrzenie, podczas gdy ukierunkowanie wzroku kobiety wskazuje na prywatny, osobisty charakter obrazu. To zresztą kolejna cecha charakterystyczna sowieckiej fotografii studyjnej, która częstokroć odzwierciedla doświadczenie indywidualne.
Podsumowując, należy podkreślić, że wyróżnikami fotografii studyjnej w ogóle, jako specyficznej formy reprezentacji wizualnej, nie są sceneria studia ani osoba wykonującego zdjęcie profesjonalisty, lecz założenie – tak przez fotografa, jak i modela – wysokiego stopnia normatywności w wyobrażeniach o ciele i orientacji na wzorzec. Z kolei cechą specyficzną dla fotografii studyjnej obszaru sowieckiego jest istnienie wyraźnie zaznaczonego wzorca, przy jego jednoczesnej ograniczonej realizacji. Charakterystyczny dla tego kręgu kulturowego jest również złożony sposób budowania tożsamości postaci na zdjęciu, w ramach którego określenia „kolektywne” i „osobiste” („publiczne” i „prywatne”) nie przeciwstawiają się sobie, lecz wzajemnie się określają.
Tłumaczenie: Anastasia Nabokina
[1] Artykuł z książki Империя света: фотография как визуальная практика эпохи „современности”, (Москва: Новое Литературное Обозрение) (2011). Tłumaczenie z języka rosyjskiego Anastasia Nabokina.
[2] Zob. artykuły Р. Сарторти, Е. Доренко, Г. Орловой, Е. Деготь, Б. Гройса w: Советская власть и медиа, red. Х. Гюнтер, С. Хэнсген, (С.-Петербург: Академический проект) (2005), s. 145–227.
[3] Dobrym wprowadzeniem do zagadnienia jest książka Quetina Bajaca: Q. Bajac, L’Image révélée. L’invention de la photographie, (Paris: Gallimard – Découvertes) (2001).
[4] J. Crary, Techniques of the Observer. On Vision and Modernity in the Nineteenth Century, (Cambridge: MIT Press) (1990).
[5] J. Tagg, The Burden of Representation: Essay on Photographies and Histories, (Minneapolis: University of Minnesota Press) (1993), s. 4.
[6] N. Elias, O procesie cywilizacji. Analizy socjo- i psychogenetyczne, tłum. T. Zabłudowski, K. Markiewicz, (Warszawa: Wydawnictwo W.A.B.) (2011).
[7] Zob. na przykład: В.П. Жуковский, Гигиена семьи и обиходной жизни доктора, (С.-Петербург) (1893).
[8] Zob. na przykład: zbiór porad i wskazówek na różne okazje w życiu rodzinnym i publicznym: jak zachowywać się w towarzystwie na chrzcie, imieninach, ślubach, jubileuszach, proszonych obiadach, balach, rautach, spacerach, w teatrze, na maskaradach itd. (А. Якобсон, Правила светской жизни и этикета. Хороший тон, Типо-Литография, (С.-Петербург) (1889). Reprint: (Москва: РИПОЛ), (1991)).
[9] Jak pokazuje O. Bułgakowa, ważnym pośrednikiem w przyswajaniu i utrwaleniu tych wyobrażeń było kino. Zob. О. Булгакова, Фабрика жестов, (Москва: Новое Литературное Обозрение) (2005).
[10] Oczywiście istnieje również wiele zdjęć osób, których kultura ciała w studiu i poza nim nie różniły się. Jednak to właśnie przypadki niedopasowania jaskrawo uwidaczniają reżim cielesny fotografii studyjnej. Zdjęcie studyjne kogoś o arystokratycznej kulturze cielesnej jest w jakimś stopniu tautologią. Nieprzypadkowo w tym środowisku rozpowszechnia się fotografia amatorska, gdyż jego reprezentantom szczególnie łatwo przychodzi odejście od zwyczajowych póz.
[11] Za zwrócenie uwagi na ten fakt wyrażam wdzięczność Konstantynowi Bogdanowowi.
[12] Por. О.Б. Вайнштейн, Денди: мода, литература, стиль жизни, (Москва: Новое Литературное Обозрение) (2006), s. 145–148.
[13] Szczególnie interesujące są pozy przyjmowane na przedrewolucyjnych fotografiach grupowych, kiedy nie było możliwości kontrolowania ustawienia każdego człowieka – niektórzy zachowują cielesny kanon w całości, inni zmieniają ją całkowicie lub częściowo.
[14] Temat ten wymaga dodatkowej analizy, gdyż rosyjska fotografia studyjna w ogóle jest słabo zbadanym obszarem.
[15] Zdjęcie z archiwum rodzinny Batałowych (Samara). Dzięki uprzejmości autorki artykułu.
[16] Zdjęcie z archiwum rodziny Woroncowych. Dzięki uprzejmości autorki artykułu.
[17] N.S. Timasheff, The Great Retreat. The Growth and Decline of Communism in Russia, (New York: E.P. Duton & Company) (1946); V.S. Dunham, In Stalin’s Time. Middleclass Values in Soviet Fiction, (Cambridge: Cambridge University Press) (1976); C. Kelly, Refining Russia. Advice Literature, Polite Culture, and Gender from Catherine to Yeltsin, (New York: Oxford University Press) (2001); О. Булгакова, Фабрика жестов…, dz. cyt.
[18] Tę pracę, jak i inne obrazy Bogorockiego, można zobaczyć na stronie wirtualnego muzeum Masłowka – Miasto Malarzy (Масловка – Городок Художников): http://www.maslovka.org/modules.php?name=Content&pa=showpage&pid=73 (dostęp 20 lutego 2018)).
[19] Zdjęcie z kolekcji autorki artykułu, kupione na pchlim targu niedaleko stacji Mark w Moskwie w 2007 r. Dzięki uprzejmości autorki artykułu.
[20] Podobne zdjęcia zostały przedstawione na wystawie „Fotografia i dokument. 1880–1950” w ramach Fotobiennale 2006.
[21] S. Fitzpatrick, “Becoming cultured. Socialist realism and the representation of privilege and taste”, [w:] tejże, The Cultural Front. Power and Culture in Revolutionary Russia, (New York: Cornell University Press) (1992); В.В. Волков, “Концепция культурности, 1935-1938 годы: Советская цивилизация и повседневность сталинского времени”, Социологический журнал 1–2 (1996), s. 203–221; Н.Н. Козлова, “Социально-историческая антропология”, (Москва: Ключ-С) (1999), s. 151–169.
[22] Por. „jeżeli Rosjanka zapragnie wyglądać szykownie, to nie pójdzie ani do krawca, ani do sklepu po ubranie, tylko skieruje się prosto do fryzjera” (О.Б. Вайнштейн, “Улыбка чеширского кота: взгляд на российскую модницу”, [w:] Женщина и визуальные знаки, red. А. Альчук, (Москва: Идея-Пресс) (2000), s. 38).
[23] Zdjęcie z archiwum rodziny fotografa Olega Jakowlewa. Publikowane dzięki uprzejmości autorki artykułu.
[24] Rodzaj kolażu fotograficznego nie jest nowy, pojawia się on już w XIX wieku.